Environmental Degradation: पर्यावरण अभ्यासक राकेश धोत्रे यांच्या नजरेतून |पर्यावरणाच्या ऱ्हासाची कारणे, परिणाम आणि उपाय

Causes, Effects and Solutions of Environmental Degradation |  पर्यावरणाचा ऱ्हास म्हणजे पृथ्वीचे  विघटन किंवा मालमत्तांच्या वापरातून पर्यावरणाचा ऱ्हास.  उदाहरणार्थ, हवा, पाणी आणि माती; प र्यावरणाचा नाशआणि वन्यजीवांचे निर्मूलन. निसर्गाच्या साखळी मध्ये होणारा कोणताही बदल किंवा वाढ हानीकारक किंवा अवाछनीय असल्याचे त्याचे वैशिष्ट्य आहे. पर्यावरणीय प्रभाव किंवा अधोगती हे प्रभावीपणे भरीव आणि विस्तारत असलेल्या मानवी लोकसंख्येच्या एकत्रीकरणाद्वारे, सतत आर्थिक विकास किंवा दरडोई भविष्याचा विस्तार आणि मालमत्ता थकवणारे आणि प्रदूषित तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे तयार होते. (Causes, Effects and Solutions of Environmental Degradation)

आपल्या ग्रहाचे रक्षण करणे, लोकांना गरिबीतून बाहेर काढणे, आर्थिक विकासाला चालना देणे… ही एकच लढाई आहे. आपण हवामान बदल, पाण्याची टंचाई, ऊर्जा टंचाई, जागतिक आरोग्य, अन्न सुरक्षा आणि महिला सक्षमीकरण यामधील बिंदू जोडले पाहिजेत. एका समस्येचे निराकरणसर्वांसाठी उपाय असले पाहिजे.

“पर्यावरणाचा ऱ्हास म्हणजे हवा, पाणी आणि माती यांसारख्या संसाधनांचा ऱ्हास होऊन पर्यावरणाचा ऱ्हास होतो; इकोसिस्टमचा नाश; निवासस्थानाचा नाश; वन्यजीव नष्ट होणे; आणि प्रदूषण. हानीकारक किंवा अवांछनीय समजल्या जाणार्‍या वातावरणातील कोणताही बदल किंवा अडथळा अशी त्याची व्याख्या केली जाते.

जेव्हा पृथ्वीवरील नैसर्गिक संसाधने संपुष्टात येतात आणि प्रजाती नष्ट होणे, हवा, पाणी आणि मातीचे प्रदूषण आणि लोकसंख्येमध्ये झपाट्याने वाढ होणे अशा स्वरुपात  पर्यावरणाशी तडजोड केली जाते.

पर्यावरणाचा ऱ्हास हा आज जगातील सर्वात मोठ्या धोक्यांपैकी एक आहे. युनायटेड नेशन्स इंटरनॅशनल स्ट्रॅटेजी फॉर डिझास्टर रिडक्शन पर्यावरणाचा ऱ्हास हे सामाजिक आणि पर्यावरणीय गंतव्ये आणि गरजा पूर्ण करण्यासाठी पृथ्वीची मर्यादा कमी करणे म्हणून दर्शवते.

पर्यावरणाचा ऱ्हास अनेक प्रकारे होऊ शकतो. जेव्हा पर्यावरणाची नासाडी होते किंवा सामान्य मालमत्ता संपुष्टात येते तेव्हा पर्यावरण भ्रष्ट आणि हानीकारक मानले जाते. पर्यावरण संसाधन संरक्षण आणि सामान्य संरक्षण यास प्रतिबंध करण्यासाठी अनेक भिन्न तंत्रे वापरली जात आहेत.

पर्यावरणीय समस्या दीर्घकालीन पर्यावरणीय प्रभावांद्वारे दिसू शकतात, त्यापैकी काही संपूर्ण वातावरण नष्ट करू शकतात. पर्यावरण एक अद्वितीयएकक आहे आणि त्यामध्ये राहणारे सर्व सजीव आणि निर्जीव घटक समाविष्ट करतात.

वनस्पती आणि प्राणी हे पर्यावरणाचे स्पष्ट भाग आहेत, परंतु त्यामध्ये ते ज्या गोष्टींवर अवलंबून आहेत त्यांचा देखील समावेश आहे. उदाहरणार्थ, नाले, तलाव आणि माती. जेव्हा तांत्रिक प्रगतीमुळे जमिनीचे क्षेत्र विभाजित होते तेव्हा पर्यावरणीय परिसराचे विभाजन केले जाते. याच्या काही उदाहरणांमध्ये जंगलात तुकडे करणार्‍या रस्त्यांचा समावेश असू शकतो किंवा  वारे वाहणार्‍या पायवाटा देखील असू शकतात.

जमीन आणि मातीचा ऱ्हास:

 खराब शेती पद्धतींमुळे मातीचा दर्जा खराब होणे, खते आणि कीटकनाशकांचा अतिवापर, लँडफिलमधून होणारी गळतीइ.

पाण्याचा ऱ्हास: 

महासागरात टाकलेल्या कचऱ्यातून होणारे पाणी प्रदूषण, बेकायदेशीर डंपिंग, मोठ्या प्रमाणात औद्योगिक कचरा जवळच्या नद्या किंवा तलावांमध्ये टाकणे इ.

वातावरणाचा ऱ्हास:

यामध्ये हवेचा ऱ्हास, कण प्रदूषण आणि ओझोनचा ऱ्हास यांचा समावेश होतो.

इतर अनेक प्रकारचे प्रदूषण: 

जमीन, पाणी आणि वातावरणातील ऱ्हासव्यतिरिक्त, इतर अनेक प्रकारचे प्रदूषण जसे की ध्वनी प्रदूषण, प्रकाश प्रदूषण जे पर्यावरणाच्या ऱ्हासाचा भाग आहेत.

पर्यावरणाच्या ऱ्हासाची कारणे

काही पर्यावरणीय जीवसृष्टींना अन्न, राहण्याची जागा आणि इतर विविधमालमत्ता प्रदान करण्यात मदत करण्यासाठी भरीव क्षेत्रांची आवश्यकताअसते. वन्यजीवांना जगण्यासाठी आवश्यक असलेली मालमत्ता मिळणे अधिक त्रासदायक ठरते. प्राणी आणि वनस्पती जीवन योग्यरित्या टिकवून ठेवण्यास मदत करत नसले तरीही पर्यावरण पुढे जाते.

1. जमिनीचा त्रास

पर्यावरणाचा ऱ्हास होण्याचे अधिक मूलभूत कारण म्हणजे जमिनीचे नुकसान. तणयुक्त वनस्पतींच्या असंख्य प्रजाती असतात.

2. प्रदूषण

प्रदूषण, मग ते हवा, पाणी, जमीन किंवा आवाज कोणत्याही स्वरूपात असो, पर्यावरणासाठी हानिकारक आहे. वायू प्रदूषणामुळे आपण श्वास घेतअसलेली हवा प्रदूषित करते, ज्यामुळे आरोग्याच्या समस्या निर्माण होतात. जलप्रदूषणामुळे आपण पिण्यासाठी वापरत असलेल्या पाण्याची गुणवत्ता खालावते. जमिनीच्या प्रदूषणामुळे मानवी क्रियाकलापांचा परिणाम म्हणून पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा ऱ्हास होतो.

गजबजलेल्या रस्त्यावर वाहनांचा हॉर्न वाजवणे किंवा कारखान्यात किंवा गिरणीमध्ये मोठा आवाज निर्माण करणाऱ्या मशीन्स सारख्या सतत मोठ्या आवाजाच्या संपर्कात आल्यावर ध्वनी प्रदूषणामुळे आपल्या कानाला कधीही भरून न येणारे नुकसान होऊ शकते.

3. जास्त लोकसंख्या

जलद लोकसंख्या वाढीमुळे नैसर्गिक संसाधनांवर ताण येतो, ज्यामुळेआपल्या पर्यावरणाचा ऱ्हास होतो. चांगल्या वैद्यकीय सुविधांमुळे मृत्यू दर कमी झाला आहे, ज्यामुळे आयुर्मान वाढले आहे.

अधिक लोकसंख्येचा अर्थ अन्न, वस्त्र आणि निवारा यांची अधिक मागणी.तुम्हाला अन्न पिकवण्यासाठी आणि लाखो लोकांना घरे देण्यासाठी अधिकजागा हवी आहे. याचा परिणाम जंगलतोड होतो, जो पर्यावरणाच्या ऱ्हासात आणखी एक घटक आहे.

4. लँडफिल्स

लँडफिल पर्यावरण प्रदूषित करतात आणि शहराचे सौंदर्य नष्ट करतात. घरे, उद्योग, कारखाने आणि रुग्णालये यातून निर्माण होणाऱ्या कचऱ्याच्या मोठ्या प्रमाणामुळे लँडफिल्स शहरात येतात.

लँडफिल्समुळे पर्यावरण आणि तेथे राहणाऱ्या लोकांच्या आरोग्याला मोठा धोका निर्माण झाला आहे. लँडफिल्‍स जळल्‍यावर दुर्गंधी निर्माण करतात आणि पर्यावरणाचा मोठ्या प्रमाणावर ऱ्हास करतात.

5. जंगलतोड

जंगलतोड म्हणजे अधिक घरे आणि उद्योगांसाठी झाडे तोडणे. लोकसंख्येतील जलद वाढ आणि शहराचा विस्तार  ही जंगलतोडीची दोन प्रमुखकारणे आहेत.

त्याशिवाय, शेतीसाठी वनजमिनीचा वापर, जनावरे चरण्यासाठी, लाकडाची कापणी आणि वृक्षतोड ही जंगलतोडीची इतर काही कारणे आहेत. जंगलतोड ग्लोबल वॉर्मिंगमध्ये योगदान देते. कारण जंगलाचा आकार कमी झाल्यामुळे कार्बन पुन्हा वातावरणात येतो.

6. नैसर्गिक कारणे

हिमस्खलन, भूकंप, भरतीच्या लाटा, वादळ आणि जंगलातील आग यासारख्या गोष्टी जवळपासच्या प्राणी आणि वनस्पतींच्या गटांना पूर्णपणेचिरडून टाकू शकतात जिथे ते त्या भागात टिकू शकत नाहीत.

हे एकतर एखाद्या विशिष्ट आपत्तीचा परिणाम म्हणून भौतिक विध्वंसा द्वारे किंवा पर्यावरणास अडथळा आणणाऱ्या  परदेशी प्रजातींच्या सादरीकरणाद्वारे मालमत्तेच्या दीर्घकालीन ऱ्हासाने फलित होऊ शकते. नंतरचे वारंवार भरतीच्या लाटांनंतर घडते, जेव्हा सरपटणारे प्राणी आणि बग किनाऱ्यावर धुतले जातात.

अर्थात, या संपूर्ण गोष्टीसाठी मानव पूर्णपणे दोषी नाहीत. पृथ्वी स्वतःच पर्यावरणीय समस्यांना कारणीभूत ठरते. पर्यावरणाचा ऱ्हास हा सामान्यतः लोक करत असलेल्या गोष्टींशी संबंधित असला तरी, या प्रकरणाचे सत्य हेआहे की पर्यावरण नेहमीच बदलत असते.

पर्यावरणाच्या ऱ्हासाचे परिणाम

1. मानवी आरोग्यावर परिणाम

पर्यावरणाच्या ऱ्हासाचा परिणाम म्हणून मानवी आरोग्यावर परिणाम होऊशकतो. विषारी वायु प्रदूषकांच्या संपर्कात असलेल्या भागात न्यूमोनियाआणि दमा यांसारख्या श्वसनाच्या समस्या उद्भवू शकतात. वायू प्रदूषणाच्या अप्रत्यक्ष परिणामांमुळे लाखो लोकांचा मृत्यू झाल्याची माहिती आहे.

2. जैवविविधतेचे नुकसान

जैवविविधता पर्यावरणाचा समतोल राखण्यासाठी प्रदूषणाचा मुकाबला करणे, पोषक तत्वे पुनर्संचयित करणे, जलस्रोतांचे संरक्षण करणे आणिहवामान स्थिर करणे या दृष्टीने महत्त्वाची आहे. जंगलतोड, ग्लोबल वॉर्मिंग, अत्याधिक लोकसंख्या आणि प्रदूषण ही जैवविविधता नष्ट होण्याची काहीप्रमुख कारणे आहेत.

3. ओझोन थर कमी होणे

ओझोनचा थर हानीकारक अल्ट्राव्हायोलेट किरणांपासून पृथ्वीचे संरक्षण करण्यासाठी जबाबदार आहे. वातावरणात क्लोरोफ्लोरोकार्बन, हायड्रोक्लोरोफ्लोरोकार्बन्सच्या उपस्थितीमुळे ओझोनचा थर कमी होत आहे.जसजसे ते कमी होईल, ते पृथ्वीवर परत हानिकारक किरणोत्सर्ग उत्सर्जित करेल.

4. पर्यटन उद्योगाचे नुकसान

दैनंदिन उदरनिर्वाहासाठी पर्यटकांवर अवलंबून असलेल्या पर्यटन उद्योगाला पर्यावरणाचा ऱ्हास हा मोठा धक्का ठरू शकतो. हिरवे कवच नष्ट होणे, जैवविविधता नष्ट होणे, प्रचंड भूभाग, वाढलेली हवा आणि जलप्रदूषण यामुळे होणारे पर्यावरणाचे नुकसान बहुतेक पर्यटकांसाठी एक मोठे वळणठरू शकते.

5. आर्थिक प्रभाव

पर्यावरणाच्या ऱ्हासामुळे देशाला सहन करावा लागणारा मोठा खर्च हिरवे आच्छादन पुनर्संचयित करणे, लँडफिल्स साफ करणे आणि लुप्त होत चाललेल्या प्रजातींचे संरक्षण या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण आर्थिक परिणाम होऊशकतो. आर्थिक परिणाम पर्यटन उद्योगाच्या तोट्याच्या दृष्टीने देखील होऊ शकतो.

पर्यावरणाच्या ऱ्हासावर उपाय

1. जंगलतोड थांबवा

पर्यावरणाच्या ऱ्हासाचे प्रतिकूल परिणाम कमी करण्यासाठी, आपल्यापर्यावरण व्यवस्थेसाठी जंगलतोड थांबवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. झाडे तोडणे किंवा जाळणे आम्हाला परवडत नाही कारण झाडे हरितगृह वायू साठवतात, ऑक्सिजन तयार करतात आणि अनेक प्राणी आणि वनस्पतींचे नैसर्गिक अधिवास आहेत, जे ही जंगले नष्ट झाल्यास धोक्यात येऊ शकतात. पर्यावरण रक्षणाच्या दृष्टीने व्यापक वनीकरण मोहीम राबविण्यात या वनीकरण किंवा वनीकरणाद्वारे आपण पुढे सकारात्मक परिणाम घडवूशकतो.

2. सरकारी नियम

जेव्हा जेव्हा पर्यावरणाचा ऱ्हास होण्यास कारणीभूत समस्या उद्भवतात तेव्हा सरकारांनी हस्तक्षेप करणे आणि फ्रेमवर्क सेट करणे आवश्यक आहे.आपल्या ग्रहाला हानी पोहोचवणार्‍या आणि आर्थिक सबसिडीसह पर्यावरणास अनुकूल वर्तनास समर्थन देणाऱ्या क्रियाकलापांसाठी सरकार उच्च कर लावतात. यामुळे उद्योगांना आणि खाजगी लोकांना पर्यावरणाचा ऱ्हास होणारे उपक्रम टाळण्यास भाग पाडले जाईल.

3. बेकायदेशीर डंपिंगसाठी दंड आणि शिक्षा

प्रतिकूल पर्यावरणीय परिणाम कमी  करण्यासाठी अवैध डंपिंगसाठी उच्च दंड देखील असावा. लोक आणि उद्योग बेकायदेशीरपणे कचरा टाकत राहतील. कारण त्यांना माहित आहे की जरी ते पकडले गेले तरी दंड खूप कमी आहे. त्यामुळे, बेकायदेशीर डंपिंगसाठी दंड वाढवल्याने अधिकृत कचरा विल्हेवाटीच्या ठिकाणी कचरा टाकण्यासाठी प्रोत्साहन वाढेल.

4. उपभोग पातळी कमी करा

आपल्या उपभोगाची पातळी कमी करणे अत्यावश्यक झाले आहे. आमचा विकसित समाज नेहमीच नवीनतम इलेक्ट्रॉनिक्स, स्मार्टफोन्स आणि ट्रेंडी कपडे इत्यादींसाठी प्रयत्नशील असतो.

तथापि, या वर्तनामुळे मोठ्या प्रमाणावर संसाधने कमी होतात आणि कचऱ्याचे जास्त उत्पादन होते. प्रतिकूल पर्यावरणीय परिणाम टाळण्यासाठी आपल्याला आपल्या उपभोगाची पातळी लक्षणीयरीत्या कमी करावी लागेल.

5. पुनर्वापर करा आणि कचरा निर्मिती कमी करा

आपण आपल्या वस्तू आणि अन्न अधिक कार्यक्षमतेने वापरून कचरा उत्पादन कमी करू शकता. जर तुम्हाला जुन्या पण तरीही कार्यरत गोष्टींपासून मुक्ती मिळवायची असेल, तर तिला नवीन रूप देण्यासाठी किंवा इतर मार्गाने वापरण्यासाठी सर्जनशील व्हा. असे केल्याने, तुमच्या भौतिक गोष्टी अधिक प्रभावीपणे वापरल्या जातील. जर ते यापुढे वापरता येत नसेल तर ते वेगळे करा आणि पुनर्वापरासाठी द्या.

6. प्लास्टिक टाळा

प्लास्टिक कचरा ही एक मोठी पर्यावरणीय समस्या आहे ज्यामुळे लक्षणीय प्लास्टिक प्रदूषण आणि आपल्या ग्रहाचा ऱ्हास होतो. प्लास्टिक कचरा कमी करण्यासाठी, प्लास्टिक रॅपर किंवा पॅकेजिंगसह वस्तू खरेदी करणे टाळा, डिस्पोजेबल प्लास्टिक पिशव्या, कप, प्लेट्स, कंटेनर, कटलरी इत्यादी वापरण्यापासून परावृत्त करा. त्याऐवजी, पुन्हा वापरता येण्याजोग्या वस्तूआणा, ज्याचा अनेक वेळा पुन्हा वापर केला जाऊ शकतो.

7. शिक्षण

आपल्या दैनंदिन जीवनातील वर्तनामुळे होणारे प्रतिकूल पर्यावरणीय परिणाम मुलांना माहित असणे अत्यंत आवश्यक आहे आणि हे शिक्षण शाळेत लवकर सुरू झाले पाहिजे. प्रौढांच्या तुलनेत मुले नवीन गोष्टी शिकण्यास आणि त्यांचे वर्तन  बदलण्यास अधिक उत्सुक असतात. ही मुले मोठी झाल्यावर पर्यावरणास अनुकूल रीतीने वागण्याची अधिक शक्यता असते आणि ते त्यांच्या पालकांना अधिक पर्यावरणास अनुकूल पद्धतीने वागण्यास पटवून देतात.

8. इतरांना पटवून द्या

तुम्ही इतर लोकांना पर्यावरणीय पद्धतीने वागण्याचे महत्त्व पटवून देऊनतुमचा सकारात्मक प्रभाव वाढवू शकता. भविष्यातील पिढ्यांसाठी पर्यावरणाचा ऱ्हास म्हणजे काय आणि आपल्या दैनंदिन जीवनातील छोट्या-छोट्या गोष्टी बदलल्याने हे दुष्परिणाम कसे टाळता येतील ते त्यांना सांगा.

तुम्ही बघू शकता, अशा अनेक गोष्टी आहेत ज्यांचा पर्यावरणावर परिणाम होऊ शकतो. जर आपण सावधगिरी बाळगली नाही तर आपण जगभरातील पर्यावरणाच्या ऱ्हासाला हातभार लावू शकतो.

तथापि, आम्ही ते थांबवण्यासाठी कृती करू शकतो आणि लोकांना पर्यावरणीय शिक्षण देऊन आम्ही राहत असलेल्या जगाची काळजी घेऊ शकतो. जे त्यांना त्यांच्या सभोवतालच्या परिस्थितीशी परिचित होण्यास मदत करतील. ज्यामुळे पर्यावरण विषयक चिंतांची काळजी घेणे शक्य होईल. जेणे करून ते आमच्या मुलांसाठी आणि इतर भावी पिढ्यांसाठी अधिक उपयुक्त आणि संरक्षित होईल.

– राकेश धोत्रे, पर्यावरण अभ्यासक, पुणे. 

——————